دیداردوست

منطق یا تعبّد 

عرض کردم چیزى را که ما خوب شناخته ‏ایم و بیش از اندازه برایش اثر قائل شدیم زبان بود نه عمل، در عمل هم توجه به عمل فردى بود نه اجتماعى. 

اکنون مى‏ گویم چیزى که بیش از هر چیز دیگر مورد غفلت است دخالت منطق است در این کار. مقصود این است که در کار معروف و منکر باید تدابیر عملى اندیشید و باید دید چه طرز عملى مردم را نسبت به فلان کار نیک تشویق مى ‏کند و مردم را از فلان عمل زشت باز مى ‏دارد. 

چندى پیش در یکى از روزنامه‏ هاى عصر مقاله ‏اى خواندم تحت عنوان «خروارها پند و نصیحت». در آن مقاله بعد از آنکه نوشته بود که در کشور ما خروارها پند و نصیحت به صورت هاى مختلف ولى بى ‏اثر است این مَثل را ذکر کرده بود: «یک جو درمان بهتر از صد خروار نسخه است.» بعد نوشته بود: چندین سال پیش در یکى از شهرهاى کوچک واقع در ایالات فیلادلفیا (امریکا) زنها مبتلا به قماربازى شده بودند. ابتدا کشیش ها و روزنامه نویس ها و خطبا و فصحا تا مى‏ توانستند راجع به بدى قمار خصوصاً براى زنها گفتند و نوشتند، ولى مثل همین حرفهاى خودمانى مانند گردو روى گنبد سُر خورد و پایین افتاد و به جایى نرسید، تا آنکه شهردار محل به فکر افتاد یکى دوتا باشگاه و نمایشگاه هنرى زنانه دایر کند و سرگرمی هاى مناسب در آنجا فراهم نماید، از قبیل نمایش بچه‏ هاى چاق و تندرست‏  و جایزه دادن به مادران کاردان، و از قبیل کارهاى دستى و غیره، که هرکدام برنامه و ترتیبات خاصى داشت و مردم را سرِ ذوق مى ‏آورد. دو سه سالى از این جریان گذشت که زنهاى آن شهر بکلى قمار را فراموش کردند. 

این را مى ‏گویند چاره عملى و تدبیر عملى. این، معناى دخالت دادن منطق و تدبیر است در مبارزه با منکرات. اگر آنها مى ‏خواستند به موعظه‏ ها و خطابه‏ هاى کشیشان و مقاله ‏ها و روزنامه‏ ها قناعت کنند مى‏ بایست براى همیشه بنشینند و مثل ما بگویند: 

از قدیم در میان ما معروف است که زنها زیاد غیبت مى ‏کنند. الان هم زنهاى قدیمى و محجّبه در عین اینکه اهل نماز و روزه و مسجد و عبادت هستند زیاد غیبت مى‏ کنند، چرا؟ زیرا محیط خانوادگى قدیمى ما با آن سبکى که بود طورى است که زن بیچاره اگر غیبت نکند حرف دیگر و کار دیگر ندارد. اهل علم و معرفت و کتاب که نیست. اهل هنر و کاردستى و صنعت که نیست. در حال فراغت از زحمات خانه سرگرمى دیگرى ندارد جز اینکه دور هم جمع شوند و غیبت کنند. 

روح بالاخره غذا مى‏ خواهد. وقتى غذاى صحیح نرسید، از گوشت مرده تغذیه مى ‏کند: ایُحِبُّ احَدُکُمْ انْ یَأْکُلَ لَحْمَ اخیهِ مَیْتاً(حجرات/ 12) در حدیث راجع به غیبت وارد شده که:

الْغَیْبَةُ ادامُ کِلابِ النّارِ(بحارالانوار، ج 75/ ص 246)غیبت خورش سگهاى جهنم است. ما تاکنون هرچه خواسته‏ ایم جلوى این عمل را بگیریم از راه موعظه و زبان بوده، در فکر چاره عملى و تدبیر منطقى نبوده‏ ایم، قهراً بلااثر مانده، بعد به جاى آنکه خودمان و طرز عمل خودمان را متهم نماییم زنهاى بیچاره را متهم کرده ‏ایم که جنس آنها چنین و چنان است. 

همچنین امروز در محیط زنهاى متجدد و فرنگى مآب ما بیمارى دیگرى وجود دارد و آن بیمارى هوسبازى و ولو بودن در حاشیه خیابانها و پیروى مفرط از مدپرستى و اسراف و تجمل است به طورى که در اخبار روزنامه ‏ها مى‏ خوانیم که اروپاییان اعتراف دارند که در این امور زنهاى ایرانى در جهان درجه اول‏ اند. این را  هم مى ‏خواهیم با زبان و موعظه و یا ملامت و طعنه علاج کنیم و البته با این وسائل چاره پذیر نیست. اگر روزى توفیق پیدا کنیم که عملًا در فکر چاره جویى بیفتیم و منطق را در امر به معروف و نهى از منکر دخالت دهیم همه این مشکلات به خوبى و آسانى حل مى‏ شود. 

اگر مى ‏خواهید بدانید که در متن دستورات اسلامى به دخالت دادن منطق در امر به معروف و نهى از منکر توجه شده، به این نکته توجه کنید: 

فقها عموماً به استناد اخبار و احادیث گفته‏ اند که یکى از شرایط امر به معروف و نهى از منکر احتمال تأثیر است. 

احتمال اثر یعنى احتمال نتیجه دادن. هر حکمى مصلحتى دارد: نماز مصلحتى دارد، روزه مصلحتى دارد، وضو مصلحتى، امر به معروف و نهى از منکر هم مصلحتى دارد. مصلحت این کار این است که طرف به سخن یا عمل ما ترتیب اثر بدهد. پس معناى احتمال‏ تأثیر این است که احتمال بدهى مصلحت تشریع این حکم بر سخن یا عمل تو مترتب بشود. 

حال از شما سؤال مى‏کنم که چرا در مورد نماز نگفته‏ اند اگر احتمال مى‏ دهى این نماز در تو اثر داشته باشد و آن مصلحتى که در نماز هست مترتب مى‏ شود بخوان، و اگر احتمال نمى ‏دهى نخوان؟ و همچنین درباره وضو و روزه و حج و غیره. 

براى اینکه آنها تعبدى محض مى‏ باشند. ما نمى ‏توانیم عقل خودمان را در کیفیت آنها و در اینکه باید بکنیم یا نباید بکنیم و چه جور بکنیم دخالت بدهیم. ولى امر به معروف و نهى از منکر از کارهایى است که ساختمان و کیفیت ترتیب آن و اینکه در کجا مفید است و به چه شکل مفید است و مؤثر است و بهتر ثمر مى‏ دهد و بار مى‏ دهد و نتیجه مى ‏دهد، همه را شارع در اختیار عقل ما و فکر ما و منطق ما گذاشته است. 

عرض کردم صاحب جواهر هم مى ‏گوید: در همه موارد یگانه چیزى را که باید در نظر گرفت این است که به چه نحو و به چه شکل و با چه کیفیت و چه وسیله به هدف و مقصود نزدیک مى‏ شویم. 

اگر این مطلب را خوب بفهمیم طرز فکر ما در فهم اخبار و احادیث امر به معروف و نهى از منکر عوض مى‏ شود و بسیارى از تعارضهایى که خیال مى‏ کنیم بین ادلّه این اصل در بعضى خصوصیات وجود دارد مرتفع مى‏ شود. 

خلاصه اینکه اگر ما راستى مى‏ خواهیم این اصل فراموش شده را زنده کنیم باید مکتبى و روشى به وجود آوریم عملى (نه زبانى فقط) و در عین حال اجتماعى (نه انفرادى) و در عین حال منطقى و مبتنى بر اصول علمى علم النفسى و اجتماعى. در این وقت است که صد درصد امید موفقیت هست. 

این نکته را هم بگویم در خاتمه عرایضم: غالباً وقتى که اسم امر به معروف و نهى از منکر برده مى ‏شود گفته مى‏ شود: اى آقا! مگر مى ‏گذارند؟! مگر مى ‏شود امر به معروف و نهى از منکر کرد؟! موانع زیادى هست.

من برعکس معتقدم که یگانه چیزى که در هیچ زمانى ممکن نیست به ‏طور کلى جلو آن را گرفت و هیچ قدرتى نمى‏ تواند بکلى از او جلوگیرى کند همین امر به معروف و نهى از منکر است. البته اگر مقصود از امر به معروف و نهى از منکر تنها گفتن و جنجال کردن و بعد هم اعمال زور و فشار باشد ممکن است موانعى پیش بیاید، ولى عرض کردم اساس امر به معروف و نهى از منکر نیکوکارى است. مگر ممکن است کسى بخواهد از خودگذشتگى کند و خود را در خدمت خلق خدا قرار دهد، بخواهد خودش خوب باشد و به مردم خوبى کند و آنگاه قدرتى بتواند جلو خوبى خود او یا خوبى کردن او را بگیرد؟! مگر مى‏ شود به مردم گفت خوب نباشید و به مردم خوبى نکنید؟!.

به هر حال این است اصل مقدس امر به معروف و نهى از منکر، و آن بود و هست طرز مواجهه ما با این اصل مقدس که کار به اینجا کشیده که نه تنها در جامعه ما متروک شده، در افکار ما نیز مسخ شده و تغییر شکل داده است."

(ادامه دارد...)